مباحث 23 گانه مقررات ملی ساختمان (آخرین ویرایش)

معرفی مباحث مقررات ملی ساختمان

مقررات ملی ساختمان مجموعه‌ای است از ضوابط فنی، اجرایی و حقوقی لازم الرعایت در طراحی، نظارت و اجرای عملیات ساختمانی اعم از تخریب، بازسازی ساختمان، توسعه بنا، تعمیر و مرمت اساسی، تغییر کاربری و بهره‌برداری از ساختمان که به‌منظور تأمین ایمنی، بهره‌دهی مناسب، آسایش، بهداشت و صرفه اقتصادی فرد و جامعه وضع می‌گردد.

در حقیقت مقررات ملی ساختمان، مجموعه‌ای از حداقل‌های موردنیاز و بایدها و نبایدهای ساخت‌وساز است که با توجه به شرایط فنی و اجرائی و توان مهندسی کشور و با بهره‌گیری از آخرین دستاوردهای روز ملی و بین‌المللی و برای آحاد جامعه کشور، تهیه و تدوین‌شده است.

تعریف مقررات ملی ساختمان

مقررات ملی ساختمان عبارت است از مجموعه:

الف- اصول و قواعد فنی که رعایت آن‌ها در طراحی، محاسبه، اجرا، بهره‌برداری و نگهداری ساختمان‌ها، به‌منظور اطمینان از ایمنی، بهداشت، بهره‌دهی مناسب، آسایش و صرفه اقتصادی الزامی است.

ب- آئین‌نامه کنترل اجرا که حوزه شمول اصول و قواعد آن، ترتیب کنترل اجرای آن‌ها، حدود و اختیارات و وظایف سازمان‌های عهده‌دار کنترل و ترویج این اصول و قواعد در هر مبحث را تعیین می‌کند.

موضوع مقررات ملی ساختمان

موضوع مقررات ملی ساختمان، عملیات ساختمانی است که به یکی از صورت‌های زیر انجام می‌شود:

احداث: یعنی برپا کردن ساختمان درروی زمین خالی بهسازی: یعنی امروزی کردن ساختمان موجود، از طریق تغییر تیغه بندی و فضاها، نماسازی، تأسیسات مکانیکی و برقی و یا تقویت عناصر باربر با حفظ استخوان‌بندی (پی و عناصر باربر):

بازسازی: یعنی دوباره‌سازی بخش‌های عمده‌ای از ساختمان که در اثر سانحه یا فرسودگی آسیب‌دیده‌اند.

تغییر کاربری: یعنی تغییر نوع بهره‌برداری از ساختمان که مستلزم سنجش توان های فضائی (معماری)، سازه‌ای، تأسیسات مکانیکی و تأسیسات برقی، [و تأسیسات ترافیکی] ساختمان موجود برای بهره‌برداری جدید و ایجاد تغییرات لازم در معماری، سازه، تأسیسات مکانیکی و تأسیسات برقی است.

تعمیر: یعنی تعویض اجزاء فرسوده و ازکارافتاده ساختمان، گاهی همراه با تغییرات جزئی در فضاها، بدون بهسازی یا با اندکی بازسازی.

تخریب: یعنی خراب کردن تمام یا بخش‌هایی از ساختمان موجود برای احداث، بهسازی، بازسازی، تغییر کاربری، تعمیر یا آزاد کردن زمین زیر ساختمان.

توسعه: یعنی گسترش دادن ساختمان موجود در سطح یا افزودن طبقات به آن.

مراجع تصویب: مرجع ‌تصویب ‌بخشی‌ از مقررات‌ ملی‌ ساختمان‌ که «اصول و قواعد فنی» نام دارد وزارت راه و شهرسازی و مرجع تصویب بخش دیگر که «آئین‌نامه کنترل و اجرا» نام دارد هیئت‌وزیران است.

حوزه شمول: حوزه شمول اجرای مقررات ملی ساختمان محدوده‌های جغرافیائی معین و انواعی از ساختمان است که در جریان تدوین مقررات بر اساس نظرخواهی از مجامع حرفه‌ای ذی‌ربط مخصوصاً سازمان‌های نظام‌مهندسی ساختمان استان‌ها پیشنهادشده و پس از تائید وزارتخانه‌های کشور و مسکن و شهرسازی به تصویب هیئت‌وزیران می‌رسد و به‌عنوان جزئی از آئین‌نامه کنترل اجرا محسوب و ضمیمه اصول و قواعد فنی می‌گردد. در مناطق جغرافیائی که در حوزه شمول قرار ندارند اجرای مقررات ملی ساختمان توسط شوراهای شهر و روستا با حداقل‌های لازم‌الاجرا قواعد ساختمانی اعمال شود.

معرفی مدارک فنی ساختمان

مدارک حاوی ضوابط و مقررات فنی به‌طورکلی شامل دودسته می‌باشند:

1– ضوابط فنی

مدارکی که این‌گونه ضوابط را پیشنهاد می‌کنند، از حیث شکل و محتوا به 3 گروه تقسیم می‌شوند که مشخصات هر گروه ازنظر حدود تفصیلی بودن، اجباری یا اختیاری بودن و قلمرو حوزه شمول هر یک با گروه دیگر متفاوت است.

1-1 -مقررات ملی ساختمان

مجموعه ضوابطی است که به‌عنوان یک مبنای حداقل باید در طراحی، اجرا و نگهداری ساختمان توسط طراحان، اجراکنندگان و بهره‌برداران رعایت شود. این ضوابط بر هرگونه عملیات ساختمانی نظیر تخریب، نوسازی، تغییر کاربری، توسعه بنا، افزایش یا کاهش طبقات، جابجایی، تعمیر اساسی و نظایر آن حاکم است و دارای اصول مشترک و متحدالشکل‌ در سطح ‌کشور است که به این اعتبار به آن مقررات ملی اطلاق می‌شود. فروع‌ تفصیلی ‌آن ممکن است برحسب مقتضیات محلی و اقلیمی از منطقه‌ای به منطقه دیگر فرق کند.

حدود تفصیل: بسیار محدود است و در آن دستورالعمل‌های مستقیم طراحی و اجرا وجود ندارد، بلکه به‌صورت کاملاً اجمالی آنچه را که اجباراً باید رعایت شود ذکر می‌کند.

 اجبار یا اختیار در استفاده: مقررات ملی ساختمان در قلمرو خود لازم‌الاجراست و به همین جهت لحن آن آمرانه بوده، فاقد جنبه‌های ارشادی و آموزشی است.

قلمرو: قلمرو مقررات ملی ساختمان کل کشور است و باید قابلیت اجرا در کلیه مناطق شهری با هر نوع وضعیت اقتصادی و نیروی انسانی را داشته باشد. لذا در این مقررات تفاوت‌های اقلیمی، اقتصادی و نظایر آن باید رعایت و ملحوظ شود.

1-2- آئین‌نامه‌ها و مشخصات فنی

مدارکی هستند که در آن‌ها دستورالعمل‌های مستقیم برای طراحی، اجرا و نگهداری ساختمان‌ها و کیفیت فنی کار های ساختمانی را معین می‌کنند. مشخصات آن‌ها به شرح زیر است:

حدود تفصیل: این ضوابط و دستورالعمل‌ها به میزانی که اقتضای موضوع باشد، تفصیلی خواهد بود و در آن‌ها توضیحاتی برای روشن شدن مواد و ضوابط مندرج در مقررات ملی ساختمان ارائه می‌شود.

اجبار یا اختیار در استفاده: آئین‌نامه‌ها و مشخصات فنی به‌خودی‌خود اجباری نیستند، مگر آنکه در مدارک قانونی دیگر (نظیر مقررات ملی ساختمان) به آن‌ها ارجاع داده شود از این طریق تمام یا بخشی از آن‌ها به میزانی که در مقررات ‌ملی و مدارک لازم‌الاجرای دیگر ذکرشده، اجباری خواهدبود یا اینکه در قانون خاصی، آئین‌نامه‌ها الزامی گردند.

قلمرو: قلمرو حاکمیت آئین‌نامه‌ها و مشخصات فنی، تابع مدارک قانونی است که آن‌ها را الزام می‌کند، در غیر این صورت فاقد قلمرو خواهد بود.

1-3- استانداردها

استانداردها حاوی ضوابطی برای 3 نوع الزام خاص می‌باشند:

الف ارائه ضوابطی برای تعیین حداقل مرغوبیت کالاها و مواد و مصالح و اجزاء و قطعات ساختمانی
ب ارائه روش‌های آزمایش و کنترل کیفیت مواد و مصالح
ج ارائه آیین کاربرد و نحوه استفاده از مواد و مصالح
حدود تفصیل: استانداردها تفصیلی‌ترین نوع مدارک فنی هستند و نباید هیچ‌گونه سکوت و ابهامی در تعیین مشخصات کالاها و روش‌های آزمایش در آن‌ها مشاهده شود.

اجبار یا اختیار در استفاده: استانداردها به‌خودی‌خود اجباری نیستند، مگر آنکه مکانیسم‌های قانونی جداگانه‌ای آن‌ها را اجباری کنند.

قلمرو: قلمرو استانداردها کل کشور است، مگر آنکه در مدارک دیگری تعیین شود. در کنار مدارک فوق، مدارک ارشادی و آموزشی نیز وجود دارد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

1-4-شرح و تفسیر

در این مدارک به شرح و بسط مدارک یادشده فوق می‌پردازند. بندهای مختلف مباحث مقررات ملی یا آئین‌نامه‌ها و مشخصات فنی به‌طور مشروح بررسی می‌شود و جزئیات اجرائی و طراحی برای نیل به هدف اصلی مدرک موردبررسی، به‌طور کامل بیان می‌شود و ازنظر خصوصیات سه‌گانه یادشده، تابع مدارک اولیه خواهد بود.

1-5-مدارک اقناعی

این مدارک اختصاص به ارائه راه‌کارها و راه‌حل‌های مختلف طراحی و اجرا برای حصول به هدف مدارک فنی و برآورده ساختن هر یک از بندهای آن دارد. در برخی موارد ممکن است راه‌کارهای مختلفی ارائه شود و حتی مثال‌های توضیحی نیز ذکر گردد (راهنماها از این نوع مدارک هستند). خصوصیات سه‌گانه این مدارک نیز تابع مدارک اولیه خواهد بود.

2- ضوابط کنترلی

2-1- نظامات اداری

مجموعه مدارکی هستند که ضمن فراهم ساختن ضمانت اجرایی برای مدارک فنی لازم‌الاجرا نظیر مقررات ملی ساختمان، روابط عناصر دخیل در امر ساخت‌وساز و مراحل قانونی اقدامات احداث، توسعه بنا، تغییر کاربری و سایر موارد مربوط به ساختمان را بیان می‌کنند. بخشی از نظامات اداری ممکن است به‌عنوان مقررات ملی ساختمان ملحوظ شود.

حدود تفصیل: نظامات اداری به‌طور تفصیلی تهیه می‌شود، به‌نحوی‌که کلیه روابط و ضوابط قانونی در آن تعیین‌شده باشد.

اجبار یا اختیار در استفاده: این مدارک نه‌تنها لازم‌الاجرا هستند، بلکه خود ناظر بر اجرای سایر مدارک لازم‌الاجرا نیز می‌باشند، بنابراین جزء مدارک اجباری هستند.

قلمرو: قلمرو نظامات اداری کل کشور است و در صورت لزوم مقررات منطقه‌ای ویژه‌ای نیز با توجه به مسائل اقلیمی، اقتصادی و نظایر آن پیش‌بینی خواهد شد.

2-2 – فهرست‌های بازبینی (چک‌لیست‌ها)

برگ‌هایی هستند که به‌طور خلاصه چگونگی اجرای هر یک از مدارک لازم‌الاجرا و کاربرد بندهای آن در طراحی، اجرا و… ساختمان در آن‌ها ذکر‌ می‌شود. بررسی، عمدتاً ‌جنبه ‌پاسخگویی‌ به ‌خواسته ‌فهرست را دارد.

حدود تفصیل: فهرست‌های بازبینی به‌صورت اختصاری تهیه می‌شود و حداکثر از چند برگ تجاوز نمی‌کند، اما دامنه وسعت محتوای آن‌ها، کل مدارکی است که کنترل آن موردنظر است.

اجبار یا اختیار در استفاده: این امر برای فهرست بازبینی هر یک از مدارک فنی توسط نظامات اداری مشخص می‌شود؛ اما فهرست‌های بازبینی عموماً اجباری هستند.

قلمرو: قلمرو فهرست‌های بازبینی قلمرو مدارک اصلی آن‌هاست.

2-3- استانداردهای ترسیم و ارائه مدارک ساختمانی

این استانداردها، روش‌های ترسیم و ارائه نقشه‌ها و مشخصات مختلف و ارائه سایر مدارک ساختمانی ازجمله دفترچه‌های محاسبات و گزارش‌های فنی مانند گزارش مکانیک خاک را یکسان می‌سازد.

حدود تفصیل: این حدود در مورد استانداردهای یادشده به‌گونه‌ای است که کلیه ترسیمات، نقشه‌ها و مدارک را پوشش دهد. به‌عبارت‌دیگر باید کاملاً تفصیلی باشد.

اجبار یا اختیار در استفاده: به لحاظ لزوم رعایت رویه واحد در ارائه نقشه‌ها، مشخصات و مدارک فنی ساختمان، رعایت این استانداردها اجباری است.

قلمرو: قلمرو این استانداردها کل کشور است و بر کلیه طرح‌ها، نقشه‌ها، دفترچه‌های محاسبات و گزارش‌های فنی به هر منظوری که تهیه شود حاکم می‌باشد.

تاریخچه تدوین مقررات ملی ساختمان

بر اساس ماده ۳۳ قانون نظام‌مهندسی و کنترل ساختمان، تدوین مقررات ملی به وزارت مسکن و شهرسازی سپرده‌شده است. که این وزارت برای تدوین مقررات شورایی به اسم شورای تدوین مقررات ملی تشکیل داده است. این شورا که متشکل از استادان و صاحب‌نظران فعال در این حوزه است، مباحث را تهیه و تنظیم کرده و از هماهنگی میان آن‌ها اطمینان حاصل می‌کند. تدوین مقررات ملی ساختمان در ۷ مرحله صورت گرفته است:

۱. تدوین قانون و مطالعات مقدماتی (۱۳۶۵-۱۳۵۲)

مطالعات اولیه برای تنظیم م.م.س در سال ۱۳۵۲ شروع شد. در سال ۱۳۵۸ نیز مطالعاتی آغاز شد تا به یک مقرراتی برای تأمین حداقلی ایمنی و بهداشت دست پیدا کنند. نهایتاً در سال ۱۳۶۲، دفتر شهرسازی و برنامه‌ریزی نتایج پژوهش‌های صورت گرفته را در قالب دو نشریه‌ی «جمع‌بندی و تنظیم مطالعات انجام‌یافته درزمینهٔ ضوابط و مقررات ساختمانی» و هم‌چنین «استانداردها و آیین کاربردهای ملی در رشته راه و ساختمان» منتشر کرد.

۲. آغاز تدوین مقررات (۱۳۷۴-۱۳۶۶)

با جمع‌بندی پژوهش‌های صورت گرفته و بازتاب آن‌ها در دو نشریه‌ی مذکور، وظیفه‌ی تعیین چارچوب تدوین، اولویت شیوه تدوین و درنهایت تعیین دامنه شمول و کاربرد این مقررات به کمیته فنی واگذار شد. به‌جز کمیته فنی، یک کمیته اجرایی نیز تشکیل شد که وظیفه آن ایجاد هماهنگی بین دستگاه‌ها، هدایت و نظارت بر اجرای کار و نظارت بر اجرا و رعایت قوانین و مقررات مصوبه است.

۳. تشکیل شورای تدوین (۱۳۸۴-۱۳۷۵)

در سال ۱۳۷۵، قانون نظام‌مهندسی و کنترل ساختمان تصویب گردید، معاونت نظام‌مهندسی و اجرای ساختمان در وزارت مسکن و شهرسازی تأسیس و پس‌ازآن هم دفتر تدوین و ترویج مقررات ملی ساختمان تأسیس شد. 

۴. واگذاری مسئولیت تدوین برخی مباحث به مرکز تحقیقات و مسکن (۱۳۸۷-۱۳۸۴)

در نیمه سال ۱۳۸۵ معاونت امور مسکن و ساختمان وزارت مسکن و شهرسازی، تهیه و تدوین و بازنگری برخی از مباحث را به مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن سپرد. در پی آن نیز جلساتی برای بازنگری مباحث تشکیل شدند.

۵. واگذاری مسئولیت تدوین تمام مباحث به مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن (۱۳۸۹-۱۳۸۸)

در آخر آبان سال ۱۳۸۷ شیوه‌نامه‌ای تصویب شد که نحوه تدوین و بازنگری و تصویب مقررات ملی را مشخص می‌کرد. در سال ۸۸ نیز وزیر مسکن طی ابلاغیه‌ای تدوین تمامی مباحث را به مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن سپرد.

۶. واگذاری مسئولیت تدوین مباحث به دفتر امور مقررات ملی ساختمان  وزارت راه و شهرسازی (۱۳۹۲-۱۳۸۹)

با به پایان رسیدن دوره‌ی آزمایشی واگذاری تدوین مقررات ملی ساختمان به مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن در سال ۱۳۸۹، تدوین این مقررات دوباره در حوزه‌ی کار دفتر امور ملی ساختمان وزارت مسکن و شهرسازی قرار گرفت.

۷. تشکیل دفتر تدوین مقررات ملی ساختمان در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی (۱۳۹۲- تاکنون)

نهایتاً در اواخر سال ۱۳۹۲ دفتری تحت عنوان دفتر تدوین مقررات ملی ساختمان در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تشکیل شد و وظایف مربوط به تدوین مقررات به این دفتر واگذار شد. 

مقررات ملی ساختمان و آزمون نظام‌مهندسی

منبع اصلی سؤالات آزمون نظام‌مهندسی، کتب مقررات ملی ساختمان هستند؛ که خود این منابع را می‌توان به دودسته کلی تقسیم کرد. دسته اول به کتاب‌هایی تخصیص می‌یابد که مختص رشته هستند و عموم سؤالات از آن‌ها استخراج می‌شود؛ مثل مبحث ۶، مبحث ۷، مبحث ۸، مبحث ۹ و مبحث ۱۰ مقررات ملی ساختمان .

در دسته دوم هم می‌توانیم کتاب‌هایی را قرار دهیم که حفظ کردنی هستند و نیازی به مطالعه دقیق آن‌ها به‌منظور یادگیری نیست. این کتاب‌ها را می‌توان شامل مبحث دوم نظام‌مهندسی ساختمان دانست، که تنها با داشتن کلیدواژه سؤال، می‌توان به آن‌ها پاسخ داد. البته مباحث نظام‌مهندسی ساختمان تنها منبع آزمون نظام‌مهندسی ساختمان نیستند و باید در کنار آن‌ها به مطالعه منابع دیگر نیز پرداخت.

جمع‌بندی

مقررات ملی ساختمان شامل 23 مبحث است که در 23 جلد کتاب جمع‌آوری و هر جلد به یکی از این مباحث اختصاص دارد. و شامل شیوه‌نامه‌ای برای طراحی، نظارت و اجرا بر ساختمان در طی مراحل تخریب، نوسازی، بازسازی، بهسازی، تغییر کاربری و بهره‌برداری از آن است. این مباحث به‌منزله قانونی استاندارد هستند که پیروی از آن‌ها الزامی است.